Zdarza się, że podatnicy zapomniają o konieczności dopełnienia niektórych czynności wynikających z przepisów prawa podatkowego. Przykładem może być niezłożenie deklaracji rocznej czy też nieuwzględnienie przychodów, z któregoś ze źródeł przychodu.

W przypadku gdy organ rozpocznie czynności służbowe związane z uchybieniami podatnika, jest już niestety za późno, aby skorzystać z intytucji czynnego żalu. W takim przypadku ewentualna odpowiedzialność karnoskarbowa zależy od dobrych intencji urzędnika. Może zdarzyć się, że z powodu niskiego stopnia szkodliwości czynu, organ uzna, że nie ma sensu karać podatnika, szczególnie gdy popełnione wykroczenie skarbowe zostało popełnione po raz pierwszy.

Sytuacja maluje się odmiennie gdy organ nie dopatrzy się jeszcze nieprawidłowości w działaniu podatnika. W takim przypadku może on skorzystać z instytucji czynnego żalu. Regulacje na temat znajdziemy w art. 16 i 16a kodeksu karnego skarbowego. Przepisy te przewidują zaniechanie ukarania sprawcy przestępstwa lub wykroczenia skarbowego gdy spełnione zostaną łącznie wszystkie przesłanki tj.:

• wraz z aktem czynnego żalu sprawca dopełni ciążącego na nim obowiązku wynikającego z przepisów prawa podatkowego;
• sprawca zawiadomi organ o popełnionym czynie zabronionym – konieczność zawiadomienia o tym fakcie zwyke w formie pisemnej. Co ważne musi to nastąpić przed wyraźnie udokumentowaną wiadomością o popełnionym czynie zabronionym lub przed rozpoczęciem czynności służbowych przez organ;
• uiści całość należności publicznoprawnej wraz z należnymi odsetkami – w przypadku gdy np. z niezłożonej deklaracji wyknika konieczność zapłaty podatku;
• sprawca złożył przedmioty, gdy w postępowaniu należałoby orzec ich przepadek- dotyczy to zwykle przestępstw lub wykroczeń przemytu celnego;

Zaznaczyć należy, że przedmiotowa instytucja nie może być zastosowana w razie gdy zachodzą przesłanki nadzwyczajnego obostrzenia kary m.in. gdy sprawca uzależniając położenie innej osoby polecił jej wykonanie czynu zabronionego, bądź kierował wykonaniem ujawnionego czynu czy też działał w zoorganizowanej grupie przestępczej.

Podobny skutek, a więc zaniechanie ukarania ma złożenie prawnie skutecznej korekty deklaracji, o czym informuje nas art. 16a k.k.s. W tym przypadku podatnik nie składa już aktu czynnego żalu w formie papierowej czy też ustnej do protokołu.